- Dit onderwerp bevat 35 reacties, 4 deelnemers, en is laatst geüpdatet op 07/07/2023 om 21:14 door Luka.
-
Reacties
-
Ik heb een eigen video gedeeld op mijn Instagram over Victim Blaming, waarin ik een selectie commentaren voorlees die ik te horen heb gekregen nadat ik mensen over mijn seksueel geweld heb verteld. Ik hoop dat jullie hier herkenning in vinden, of in ieder geval wellicht realiseren dat jullie niet alleen staan hierin, mocht dat zo voelen.
“Ik deel anoniem opmerkingen die ik heb gekregen de afgelopen 5 jaar van mensen die me ooit dierbaar waren. Laat dit een les zijn. Victim Blaming kan traumatischer zijn dan het incident zelf. Als slachtoffer vraag je jezelf al af ‘waarom heb ik niet..’, ‘waarom deed ik…’, ‘had ik maar..’. Als je omgeving je nogmaals deze vragen gaat stellen, slaat schaamte en schuldgevoel alleen nog maar harder toe.”
Dit bericht bekijken op InstagramSlachtoffers van seksueel misbruik die hierover onthullen krijgen opvallend vaak te maken met negatieve of beschuldigende reacties uit hun directe omgeving, of van professionals zoals politie en hulpverlening. Dit fenomeen, dat bekend staat als victim blaming, kan nadelig zijn voor traumaverwerking vanwege het induceren of versterken van schuldgevoelens. EMDR-therapeuten zijn getraind om hardnekkige schuld te bewerken met cognitieve interweaves gericht op de pleger. De voorbeelden van victim blaming in dit artikel nodigen uit tot het uitbreiden van deze interweaves naar personen die zich schuldig hebben gemaakt aan victim blaming.
Veel patiënten met misbruikervaringen worstelen met schuldgevoelens. Ook al weten ze dat ze geen schuld dragen, toch voelt het zo. Hoe werkt dat? Self blaming geeft slachtoffers het gevoel dat ze controle hebben over wat hun is overkomen. En daarmee het idee dat ze het in de toekomst kunnen voorkomen. Een andere uitleg is dat als je de schuld bij jezelf legt, je als kind je ouders/pleger kunt blijven zien als goede ouders/ persoon en dat is prettig, want je hebt ze nog heel hard nodig.
‘Victim blaming kan meer schade doen dan de gebeurtenis zelf en wordt daarom ook wel second rape genoemd’
Maar vaker zijn schuldgevoelens het resultaat van de inzet van de pleger, die het slachtoffer wil laten zwij- gen. De pleger is namelijk bang dat het slachtoffer gaat praten en geloofd wordt. Daarom zorgt hij/zij er met be- hulp van verbale dreigementen voor (‘als je het vertelt, dan …’) of misleiding (’jij wilt dit toch ook’, ‘dit is ons geheimpje’) dat het slachtoffer zich verantwoordelijk voelt voor de seks en voor de gevolgen als het uitkomt. De pleger blijkt hier ‘baat’ bij te hebben; een op de drie mannelijke slachtoffers en een op de vier vrouwelijke slachtoffers heeft het misbruik nooit aan iemand verteld (de Graaf & Wijsen, 2017), en degenen die wel onthullen doen dat vaak pas in de volwassenheid.
Just-world-theorie
Niet alleen de pleger schuift de schuld in de schoenen van het slachtoffer. Ook omstanders zijn daartoe geneigd. Zo blijkt uit onderzoek dat 75% van de slacht- offers tenminste één negatieve of beschuldigende reactie krijgt na onthulling (Morris & Quevillon, 2018). De suggestie wordt gewekt dat het slachtoffer enkel en alleen verantwoordelijk is. Omstanders zetten slachtof- fers weg als naïef of dom. Waarom doen mensen –zelfs je naasten– dit?
Documentaire Sunny Bergman
Bijna iedereen die seksueel geweld meemaakt, krijgt te maken met allerlei vragen en negatieve reacties als ze anderen daarover in vertrouwen nemen. Mensen reageren – onbedoeld en onbewust- beschuldigend in plaats van steunend. Sunny Bergman onderzocht hoe victim blaming werkt en wat de impact is.Een beschuldigende reactie nadat je iemand in vertrouwen hebt genomen na een seksuele ervaring. Reacties als: “Het is ook niet zo slim midden in de nacht alleen op stap te gaan” of “Had je te veel gedronken?” En “Waarom heb je geen nee gezegd?” Het overkomt 75% van de mensen die een nare seksuele ervaring heeft meegemaakt. Het zijn reacties die de suggestie geven dat het slachtoffer zelf (mede) schuldig is aan zijn of haar nare ervaring. En juist met deze gevoelens van schaamte en schuldgevoel kampen ze zelf al.
Dit soort vragen, twijfels en beschuldigingen uit de directe omgeving zijn vaak net zo traumatisch als de heftige nare ervaring zelf. Sunny Bergman ging op onderzoek uit naar hoe victim blaming werkten maakte daar deze documentaire over.
Hoe kan je reageren wanneer iemand je in vertrouwen neemt?
Een goede eerste reactie kan de drempel naar het zoeken van hulp verlagen. Tips:- Je schrikt als iemand jou vertelt over een ervaring met seksueel geweld. Dat is begrijpelijk, maar blijf kalm, raak niet in paniek en luister zonder te oordelen.
- Zeg dat het niet zijn of haar schuld is. Seks tegen je wil mag nooit gebeuren.
- Laat merken dat hij of zij er niet alleen voor staat.
- Geef aan dat wanneer een seksuele ervaring voor hem of haar niet oké voelde, het niet oké was. En dat je daarvoor hulp mag zoeken.
- Zoek samen naar de juiste hulp.
Wat er ook is gebeurd, voor alle nare seksuele ervaringen geldt: voelt het niet oké dan is het niet oké. Als jouw grens overschreden is, mag je altijd hulp zoeken. Volg ook @Sam_is_er.
Tips van een psycholoog, arts of de politie
Lees tips van professionals over wat jou kan helpen.Meer informatie over victim blaming
Heb jij ook het gevoel dat je omgeving jouw de schuld geeft van wat er is gebeurd? Je bent niet de enige. Lees meer over dit onderwerp op de pagina victim blaming.Bron: Watkanmijhelpen.nl >>
Lynelle (27) werd misbruikt door haar stiefvader en kreeg te maken met victim blaming
‘Een familielid zei telkens: “Als jij het nou eerder had gezegd, dan was het ook eerder gestopt”. Dat is niet eerlijk,’ aldus Lynelle.
Slachtoffer zijn van seksueel geweld is verschrikkelijk. Wat nou als je hier als schepje bovenop ook de schuld van krijgt? Het gebeurt drie op de vier slachtoffers van seksueel geweld. Voor de Rijksoverheid maakte Sunny Bergman de documentaire Victim Blaming, waarin ze probeert aan te tonen hoe diepgeworteld victim blaming in onze maatschappij zit. JAN spreekt met één van de vrouwen uit de documentaire, de 27-jarige Lynelle. Zij werd misbruikt door haar stiefvader, en kreeg daarna te maken met victim blaming. In een interview met JAN doet zij haar verhaal.
‘Ik had een glas jus d’orange zo in zijn gezicht gegooid’
Na te zijn gevlucht voor haar gewelddadige biologische vader, vond de moeder van Lynelle een andere man. Lynelle was toen tien jaar oud. ‘Ik weet nog de eerste dag dat ik hem ontmoette, Hij zei toen dat ik iets niet mocht doen. Ik was tien, maar ook toen had ik echt al zoiets van “Jij gaat mij niet vertellen wat ik wel of niet mag”. Ik had een glas jus d’orange zo in zijn gezicht gegooid. Ik zei: “jij bent mijn vader niet”. Vanaf het begin zat het dus al niet goed tussen ons. Hij was meteen al heel erg dominant. Zeker ook toen hij bij ons kwam wonen, toen is hij me steeds meer gaan isoleren. Langzamerhand kreeg hij steeds meer macht.Op een gegeven moment had ik een mobieltje, maar dan mocht ik geen berichten sturen naar mensen en hij controleerde dat ook. Ik mocht bijvoorbeeld niet na school met kinderen afspreken en in het weekend mocht ik ook niet weg. Het was dus heel moeilijk om contact te hebben met mensen van buitenaf. Als ik dan een keer na school met iemand een paar winkels in was geweest, ging ik zelfs liegen thuis. Ik zorgde er dan voor dat ik mijn schouder tegen een muur aansloeg, zodat ik wist dat het een beetje blauw zou worden. Dan kon ik thuis zeggen dat ik van de fiets gevallen was.
Thuis moest ik van hem de hele tijd schoonmaken. Als het dan schoon was, haalde hij alles weer uit de kastjes en dan maakte hij het weer vies, zodat ik het opnieuw moest doen. Of ik moest bijvoorbeeld de hond uitlaten en dan moest ik achter de flat waar we woonden heen en weer rennen. Als ik dan even gestopt was met rennen, kreeg ik weer klappen van hem.
Uiteindelijk ging hij ook aan mijn kont zitten, of aan mijn borsten. In het begin durfde ik daar heel boos van te worden, maar dan werd hij heel boos en kreeg ik klappen. Dus op een gegeven moment durfde ik daar niks meer van te zeggen. Dat is eigenlijk steeds een stapje verder gegaan tot het echt naar misbruik ging en uiteindelijk ook verkrachting.’
Victim blaming
In het derde jaar van haar mbo kwam Lynelle voor het eerst naar buiten met haar verhaal. Naast steunende reacties, zaten er ook reacties bij die haar erg dwars zaten. ‘Een familielid zei telkens: “Als jij het nou eerder had gezegd, dan was het ook eerder gestopt”. Dat vond ik moeilijk, omdat ik met die gedachtes zelf al heel erg liep. Ik heb mezelf ook duizenden keren afgevraagd waarom ik het niet eerder heb gezegd. Zulke reacties zeggen eigenlijk “als jij iets anders gedaan had, dan was het anders gelopen”. Dat is gewoon niet eerlijk. Daarmee halen ze een beetje de schuld weg van de dader, alsof die bijna het slachtoffer wordt. Zo van: “die kan er echt niks aan doen dat hij over die grens heen gaat”. Je draait het dus eigenlijk om.Ik merk dat ik er feller in ben geworden als mensen victim blamen, omdat ik klaar ben met zulke opmerkingen. Ook als ik het niet over mijn stiefvader heb, maar over bepaalde dingen die op werk, stage of op straat gebeuren dat mensen dan al zeggen: “ja maar wat had jij aan”, of “misschien wil je het gewoon stiekem”, “misschien is het gewoon je aura”. Als je dat soort dingen al niet kan bespreken, straatintimidatie of cliënten die over de streep gaan, hoe kan je dan überhaupt iets bespreken als wat er met mijn stiefvader is gebeurd?’
Kracht
‘Ik heb flink geworsteld met depressies. Dat komt en gaat nog steeds. Soms heb ik periodes dat het heel goed met me gaat, en dat ik denk wauw, ik ben eigenlijk wel heel blij met waar ik nu sta. En soms keldert het in een keer weer in. Ik weet ook niet precies waardoor dat komt, maar dan heb ik weer een periode dat het heel erg op komt spelen.Uiteindelijk heb ik ook kracht uit mijn situatie gehaald. Binnen mijn hbo heb ik er bepaalde papers over mogen schrijven en een onderzoek over mogen doen. Binnen de universiteit schrijf ik er ook mijn thesis over. Ik denk dat als ik dit nooit had meegemaakt, ik dit nooit gedaan had. Ik zou in de toekomst zelf heel graag met mensen willen werken die een trauma hebben meegemaakt.’
Bron: Jan Magazine >>
Lindsay Arts uit Amersfoort helpt mensen die seksueel misbruik hebben meegemaakt. Zelf werd ze verkracht door een internetdate. © Ricardo Smit‘Was je zwaar opgemaakt?’: Lindsay (28) vertelt over pijnlijke verwijten na verkrachting
Alsof verkracht worden nog niet erg genoeg is, krijgt driekwart van de slachtoffers achteraf te maken met verwijtende opmerkingen. En die richten grote schade aan. Lindsay Arts (28) uit Amersfoort vertelt erover in een documentaire van Sunny Bergman.,,Ja, het gaat nu hartstikke goed met me.” Lindsay Arts (28) is een vrolijke Amersfoortse vrouw met een missie. Praten over verkrachting, háár verkrachting, is nooit makkelijk. Toch deed ze al meermaals haar verhaal. ,,Ik word vandaag de dag liever niet omschreven als slachtoffer. Want dat wás ik. Dat ben ik niet meer.”
Lindsay is één van de vele mensen die met seksueel geweld te maken kregen. In 2016 werd ze verkracht door een internetdate. Een man met wie het vriendschappelijk klikte en die ze na enkele weken contact en een gezellige avond in een café haar huis en hondje wilde laten zien.
Je ziet het ook bij de aantijgingen tegen Borsato. Ik kan zo vijf redenen bedenken waarom je het, zeker als minderjarige, níet zou vertellen
Lindsay Arts
Voor wie nu denkt: ‘Je moet ook niet een man die je amper kent…’ Die gedachte, daar gaat dit verhaal over. Lindsay: ,,De opmerking: ‘Wie neemt er nou een jongen mee naar huis?’, kreeg ik letterlijk naar mijn hoofd. Alsof ik onvoorzichtig was geweest. Als ik ook maar het kleinste vermoeden had gehad dat dit zou gebeuren, dat ik verkracht zou worden, denk je dan dat ik dat risico zou aanvaarden?”
,,Slachtoffers van seksueel geweld zitten vaak al vol schaamte en zelfverwijt. Gemiddeld durven ze het pas na zestien jaar te vertellen. En dan moet 75 procent zich dus ook nog verantwoorden, voor wat hén is aangedaan.”
Lindsay vervolgt: ,,Dat zie je nu ook gebeuren bij de aantijgingen tegen Marco Borsato. Natuurlijk, hij is onschuldig tot het tegendeel bewezen is. Maar mogelijke slachtoffers onderuit halen en verwijten dat ze niet eerder aan de bel trokken, is enorm schadelijk. Ik kan zo vijf redenen bedenken waarom je het, zeker als minderjarige, níet zou vertellen. Zeker in deze situatie. Niet alleen om het gegeven dat ze minderjarig is, maar ook omdat het om een bekend persoon gaat.”
Lindsay Arts uit Amersfoort in de documentaire van Sunny Bergman over victim blaming. © Screenshot uit Victim Blaming – Sunny BergmanOver dit fenomeen, victim blaming, maakte televisiemaker Sunny Bergman een mini-docu, in opdracht van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Lindsay werkte mee.
Pijnlijke discussie
Bergman bracht een willekeurige groep mensen, zonder vooraf te vertellen waar het over ging, samen in één ruimte met een groep slachtoffers van seksueel geweld. Wat volgt is een soms pijnlijke discussie tussen de mensen die het meemaakten, en de mensen die hun verhalen aanhoren.Lindsay: ,,Ik heb nee gezegd. Ik heb gevraagd of hij wilde stoppen.”
Man: ,,Ja, maar het moment dat je iemand uitnodigt… ik weet niet hoe goed jullie elkaar kenden?”
Lindsay: ,,We hadden twee á drie weken intensief contact.”
Man: ,,Alleen over de app, of in het echt afgesproken?”Sunny Bergman zelf wordt ongemakkelijk van dit gesprek (‘een politieverhoor’, zucht een andere aanwezige) en breekt het af. Lindsay blijft rustig. ,,Maar toen ik na het schieten van de documentaire thuiskwam bij mijn vriend, vroeg ik hem: ‘Het was toch écht niet mijn schuld hè?’ Zo diep zit het dus.”
We willen graag geloven dat het is uitgesloten, zolang we maar bepaalde dingen wel of niet doen
Lindsay Arts
,,‘Je droeg een te kort rokje’. ‘Was je zwaar opgemaakt?’ Dat soort opmerkingen heb ik ook gehad. Het kan er zelfs voor zorgen dat slachtoffers het nooit meer aan iemand vertellen.” Een vrouw in de documentaire geeft eerlijk toe dat ze, mocht het aan haar worden toevertrouwd, ‘eerst maar eens het verhaal erachter wil horen, of het ook écht zo is.’
Zo’n opmerking kan het verschil maken tussen hulp zoeken of niet. Tussen je verhaal durven doen, of niet. Tussen aangifte, of niet. Zo legt klinisch psycholoog Iva Bicanic uit in het filmpje.
Lindsay: ,,Die pijnlijke vragen, dat doen de meeste mensen niet eens bewust. Het is een menselijke reactie die voortkomt uit angst. Dat dit je dus zomaar kan overkomen. Dat willen we niet. We willen graag geloven dat het is uitgesloten, zolang we maar bepaalde dingen wel of niet doen. Zo simpel is het helaas niet.”
Wat dan wel?
De documentaire laat zien hoe belangrijk het is beschuldigende opmerkingen te voorkomen, wanneer iemand jou in vertrouwen neemt na seksueel geweld. Wat moet je dan wél zeggen? Lindsay: ,,Een goede reactie is: ‘Dankjewel dat je dit met mij wil delen. Dat je mij dit toevertrouwt.’ En ook belangrijk: ‘Ik geloof je.’”Als iemand schrijft: ‘Door jou voel ik me gehoord’, dan raakt me dat
Lindsay Arts
Suggereren dat een slachtoffer liegt, is niet alleen pijnlijk, maar ook niet de taak van een familielid of vriend, waarschuwen psychologen. Lindsay: ,,Net zo min moet je zeggen: ‘Ik ga hem opzoeken, ik maak hem af.’ Of: ‘Je gaat nú aangifte doen.’
,,Als dit je is overkomen, wil je juist zelf de regie houden. De goede vriend die ik in vertrouwen nam, zei: ‘Als jij aangifte wil doen, ga ik met je mee.’ Dat is een geweldige steun. En ben je toch bang iets verkeerds of onhandigs te zeggen, spreek dat dan ook gewoon uit. Het ís ook moeilijk.” Lindsay deed aangifte, maar er was te weinig bewijs voor een veroordeling.
Wanneer lotgenoten nu contact met Lindsay zoeken, via het platform dat ze oprichtte, geeft ze nooit zomaar advies over wel of geen aangifte doen. ,,Dat is namelijk heel persoonlijk. Maar ga wel het gesprek aan met de politie. Zorg dat je alle informatie hebt. Dan weet je wat het voor jou zou inhouden en kun je een afweging maken. Misschien komt er geen veroordeling, maar iemand wordt wel bekend in het systeem. Dat was voor mij ook heel veel waard.”
Het doen van een melding bij de politie – iets anders dan een aangifte – zou ze wel adviseren. ,,Want misschien bescherm je daarmee toekomstige slachtoffers.”
Lindsay blijft slachtoffers te hulp schieten, via haar eigen online platform. Soms krijgt ze hatelijke berichtjes. ,,En zelfs een keer de vraag of ik seks wilde.” Tussen ongepaste reacties zit altijd wel één dankbare. ,,Als iemand schrijft: ‘Door jou voel ik me gehoord’, dan raakt me dat. Zolang ook die berichtjes binnen blijven komen, blijf ik dit doen.”
Bron: de Gelderlander >>
WAAROM SLACHTOFFERS VAN SEKSUELE INTIMIDATIE VAAK ZELF DE SCHULD KRIJGEN
Waarom droeg je dan ook zo’n kort rokje? En wilde je het niet stiekem zelf? Slachtoffers van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag krijgen vaak de schuld van wat hun overkomt. Waar komt die victim blaming vandaan?
Wat er precies gebeurde achter de schermen bij The Voice moet nog duidelijk worden. Maar in afwachting van de BOOS-uitzending van donderdag hebben sommige mensen hun mening al klaar. Oud-finalist Samantha Steenwijk vroeg zich af of kandidaten het misschien niet interessant vonden om met een artiest naar bed te gaan (woorden waar ze later haar excuses voor aanbood.) En sommige twitteraars vonden dat een andere oud-kandidaat, die bij talkshow BEAU haar verhaal deed, wel erg uitdagend zou zijn gekleed. Hadden zij er niet ook een beetje om gevraagd?
“
SLACHTOFFERS KRIJGEN VAAK DE VRAAG OF ZIJ HET NIET OP EEN OF ANDERE MANIER OVER ZICHZELF HEBBEN AFGEROEPENHet gebeurt vaker dat slachtoffers de vraag krijgen of zij het niet op een of andere manier over zichzelf hebben afgeroepen. Dat weet bijvoorbeeld de Vlaamse realityster Yasmine Pierards (24), die eind 2020 werd mishandeld op een feestje. De reacties op Facebook waren niet mals. Pierards ‘had beter moeten opletten wie ze in haar huis liet’, aldus ene Nicolas op Facebook. ‘Ze was vast aan het flirten en drinken’, dacht Richard en ze ‘is arrogant’, vond weer een ander.
VICTIM BLAMING
Een sterk staaltje ‘victim blaming’ – in het Nederlands slachtofferbeschuldiging. Hierbij krijgt het slachtoffer zelf de schuld van een misdrijf of andere nare gebeurtenis die hem of haar is overkomen. De term wordt het vaakst gebruikt bij (seksueel) geweld, maar ook slachtoffers van ziekten (‘ze eet vast te veel’) en ongelukken (‘waarom rijdt hij dan ook ’s nachts?’) vallen regelmatig ten prooi aan het fenomeen.“
WE ZIJN GENEIGD TE GELOVEN DAT DE WERELD EEN RECHTVAARDIGE PLEK IS, EN IEDEREEN KRIJGT WAT HIJ VERDIENTEr bestaan eindeloos veel voorbeelden van victim blaming. Van het verkrachte meisje uit Ierland wiens ondergoed in de rechtszaal werd gebruikt als bewijs dat ze zelf uit was op seks, tot de in 2018 omgekomen Orlando Boldewijn uit Rotterdam, die volgens sommigen niet via een datingapp had moeten afspreken met een onbekende man.
Blijkbaar zijn we geneigd het slachtoffer van een traumatische gebeurtenis de schuld in de schoenen te schuiven. De vraag is: waarom?
DE MECHANISMEN ACHTER VICTIM BLAMING
Een terugkerend concept bij wetenschappelijk onderzoek naar victim blaming is ‘Belief in a Just World’ van de Amerikaanse sociaal-psycholoog Melvin Lerner. Volgens Lerner zijn mensen geneigd te geloven dat de wereld een rechtvaardige plek is, waar alles om een reden gebeurt en iedereen krijgt wat hij verdient. Als iemand iets traumatisch overkomt, vraagt men zich in lijn met deze gedachte af wat diegene heeft gedaan om dat te veroorzaken.“
DE VERKLARING VAN MISHANDELING WORDT GEZOCHT IN HET GEDRAG VAN HET SLACHTOFFERIn plaats van de dader te betichten van kwade wil (wat zou indruisen tegen het idee van een rechtvaardige wereld), wordt de verklaring gezocht in het gedrag van het slachtoffer. We schrijven negatieve eigenschappen aan die persoon toe (‘Ze is arrogant’) of geven het slachtoffer rechtstreeks de schuld van wat er is gebeurd (‘Ze had beter moeten opletten wie ze in haar huis liet’).
De aan de University of Massachusetts verbonden sociaal-psycholoog Ronnie Janoff-Bulman schrijft in een mail dat victim blaming ook een soort beschermingsmechanisme is. “Mensen zoeken naar manieren om het slachtoffer de schuld te geven omdat ze daardoor kunnen geloven dat zulke extreem negatieve gebeurtenissen henzelf niet kunnen overkomen.” Dit geeft een gevoel van controle: zolang je zelf niets doet om ongeluk over je af te roepen, zal jou niets gebeuren.
Victim blaming na seksueel geweld in Nederland
Hoe vaak victim blaming precies voorkomt, is moeilijk te zeggen. Onderzoek van kenniscentrum voor seksualiteit Rutgers en kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis Atria laat in elk geval zien dat slachtofferbeschuldiging bij seksueel geweld tegen vrouwen vaak aan de orde is.
Uit een enquête die in juni 2020 werd gepubliceerd, blijkt dat 11 procent van de Nederlandse jonge mannen (15 tot 30 jaar) vindt dat een vrouw die ’s avonds alleen over straat loopt, erom vraagt aangerand of verkracht te worden. 15 procent van hen vindt bovendien dat als een vrouw ‘sexy kleding’ draagt, het haar eigen schuld is als ze wordt aangerand of verkracht. Bij jonge vrouwen liggen deze percentages op 4 en 7 procent.
Een enquête van de Belgische tak van Amnesty International onder Belgen van 15 tot en met 75 jaar laat zien dat van hen zelfs 19 procent vindt dat slachtoffers van seksueel geweld deels verantwoordelijk zijn als ze ‘sexy kledij’ aanhadden. In dat onderzoek zijn respondenten niet uitgesplitst op geslacht.
Victim blaming gebeurt niet alleen door buitenstaanders, maar ook door de slachtoffers zelf, benadrukt Janoff-Bulman. En zij doen het om dezelfde reden: uit zelfbescherming en voor een gevoel van veiligheid. “Self blaming is een manier om je gevoel van kwetsbaarheid te minimaliseren.”
Veel slachtoffers vragen zich af wat eraan heeft bijgedragen dat zij zijn aangevallen, verkracht of een ongeluk hebben gehad. Door zich voor te nemen niet meer alleen door een bos te fietsen, met onbekenden af te spreken of in het donker auto te rijden, krijgen ze weer een gevoel van controle. Ook in een (inmiddels niet meer zichtbare) Instagramstory van Yasmine Pierards was zelfverwijt terug te lezen: ze zei dat ze “dom en naïef” was geweest en “niet zomaar iedereen moest vertrouwen”.
WIE DOET HET?
Na het nieuws over Pierards’ mishandeling werden ook talloze steunbetuigingen geplaatst. Wat maakt dat sommigen wel en anderen niet aan slachtofferbeschuldiging doen? Die vraag probeerde psycholoog Laura Niemi van de Amerikaanse Cornell University in 2016 te beantwoorden. Ze ontdekte dat er een verband bestaat tussen victim blaming en onze morele waarden.Volgens de moral foundations theory van de Amerikaan Jonathan Haidt kunnen morele waarden in twee groepen worden onderverdeeld. De eerste groep zijn de zogenoemde individualiserende waarden. Mensen die deze aanhangen zijn erop uit de rechten en veiligheid van het individu beschermen. Zij hechten veel waarde aan zorg voor anderen en streven naar veiligheid voor iedereen.
De tweede groep morele waarden zijn de bindende waarden. Voorstanders daarvan focussen meer op het belang van de groep/gemeenschap en onderlinge relaties tussen mensen. Voor deze mensen zijn eerbied voor autoriteit, loyaliteit en ‘zuiverheid’ belangrijk. Dit zijn de waarden die zij willen beschermen – ook als dat in sommige gevallen ten koste gaat van een individu. Een extreem voorbeeld hiervan is eerwraak.
“
DOOR VICTIM BLAMING WORDT EEN SLACHTOFFER NA EEN MISDRIJF OF NARE GEBEURTENIS NÓG EEN KEER BENADEELDUit het onderzoek van Niemi blijkt dat hoe sterker mensen bindende waarden aanhangen, hoe sneller zij geneigd zijn een slachtoffer de schuld te geven. Dit heeft er volgens de wetenschapper mogelijk mee te maken dat voorstanders van bindende waarden willen voorkomen dat groepen of relaties worden ‘gedestabiliseerd’. Dat gebeurt bijvoorbeeld als een slachtoffer niet-loyaal is richting de machthebbers (denk aan de Amerikaanse Christine Blasey Ford die de voor het supreme court genomineerde rechter Brett Kavanaugh van seksueel misbruik beschuldigde) of zich zogenaamd onzuiver gedraagt (door drank en drugs te gebruiken of vrije seks te hebben).
Dat maakte Pierards een makkelijk doelwit voor victim blaming. De realityster is bekend van programma’s als Temptation Island en Ex on the Beach waar ze openlijk drinkt, seksueel actief is en ruzie maakt. Daarmee schopt ze tegen de nog altijd bestaande maatschappelijke norm dat vrouwen zich kuis horen te gedragen.
En wie zijn die aanhangers van bindende waarden? Haidt en Niemi toonden in eerdere onderzoeken een verband aan met conservatieve en religieuze mensen, en linkten individualiserende waarden aan vrouwen (vanwege het verband tussen zorgende waarden en vrouwen, dat ze ook vonden) en progressief denkenden. Niemi benadrukt dat dit niet betekent dat progressieven nooit bindende waarden hebben en nooit zullen victim blamen – hetzelfde geldt andersom.
GEVOLGEN
‘Eigen schuld, dikke bult’ is gemakkelijk gedacht als we zien dat iemand iets ergs is overkomen. Maar die gedachte is zelf verre van onschuldig, stelt Willy van Berlo van kenniscentrum voor seksualiteit Rutgers. Zij noemt victim blaming een vorm van ‘secundaire victimisatie’, waarbij het slachtoffer na een misdrijf of nare gebeurtenis nóg een keer wordt benadeeld.“
VICTIM BLAMING KAN ERTOE LEIDEN DAT SLACHTOFFERS ZICH EEN VOLGENDE KEER NIET DURVEN UIT SPREKEN“Slachtoffers van (seksueel) geweld hebben vaak last van gevoelens van schaamte en schuld, die door victim blaming kunnen worden versterkt”, zegt zij. Dit kan leiden tot angst en depressiviteit. Ook kan de verwerking van het trauma door slachtofferbeschuldiging langer duren. In Libelle vertelt psycholoog Iva Bicanic dat ze in haar praktijk ziet dat slachtoffers van seksueel misbruik vaak meer last hebben van de reactie van anderen dan van de gebeurtenis zelf.
Ook kan victim blaming ertoe leiden dat slachtoffers zich een volgende keer niet durven uit te spreken, zegt de Amerikaanse psychiater Anju Hurria tegen U.S. News & World Report. “Het vermindert de kans dat mensen in de toekomst melding maken van misbruik, uit angst dat ze niet worden geloofd of negatieve feedback krijgen.”
Wat voor invloed de beschuldigende opmerkingen op Yasmine Pierards hebben, is (nog) niet te zeggen. De realityster heeft aangegeven dat ze zich voorlopig terugtrekt uit het openbare leven zodat ze mentaal kan herstellen en reageert niet op persvragen. De woorden in haar laatste post laten zien dat haar geloof in de just world in elk geval niet verdwenen is. Over haar belager schrijft ze: “karma will get him.”
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 21 augustus 2020.
Bron: One World >>
Op vrijdag 27 november 2020 vond het online Act4Respect congres over ‘victim blaming bij geweldslachtoffers’ plaats. Verschillende sprekers, zoals Iva Bicanic, Nicole van Gelder, Sabine Meulenbeld, ervaringsdeskundigen Tessel ten Zweege en Nikki Lee Janssen en jongeren spreken over dit thema.
——
——
WAT IS VICTIM BLAMING EN WAAROM IS HET SCHADELIJK? EEN EXPERT LICHT TOE
75 procent van de mensen die een ervaring met seksueel geweld deelt, krijgt minimaal één beschuldigende reactie. Dit heet victim blaming. Wat valt hier precies onder en wat doet het met iemand?
We vragen het Willy van Berlo, programmamanager seksueel geweld bij kenniscentrum Rutgers.
VICTIM BLAMING
De kern van victim blaming is de verantwoordelijkheid bij de verkeerde persoon leggen. Het slachtoffer krijgt de schuld van iets, de pleger komt ermee weg. Dit gebeurt vaak – maar niet exclusief – na incidenten van seksueel geweld. We kennen allemaal de ‘had maar geen kort rokje aangetrokken’-respons, een klassiek schoolvoorbeeld van victim blaming. Maar het komt in alle soorten en maten, vertelt Van Berlo. En uit alle hoeken.
Ze legt uit: “Het kan van de pleger zelf komen, maar ook uit de omgeving van het slachtoffer. Denk aan ouders, vrienden of kennissen, en soms zelfs politie of hulpverleners. Het rokjesvoorbeeld is inmiddels zo’n cliché dat veel mensen nu niet in de gaten hebben dat het bij victim blaming óók om subtielere vragen of opmerkingen kan gaan. ‘Heb je er toen niets van gezegd?’ bijvoorbeeld, en ‘Waarom ben je meegegaan’, of: ‘Dat soort gedrag hoort er soms bij, doe niet zo moeilijk.’”Met dat soort reacties bagatelliseer je iemands ervaring en dat is echt iets waar we vanaf moeten, vindt Van Berlo. “Het overschrijden van grenzen ‘hoort’ er nooit bij, ook niet als het gaat om aanrakingen of seksueel getinte opmerkingen. Pertinent niet, in welke situatie dan ook. Met victim blaming houd je een cultuur in stand waarin seksueel geweld niet serieus wordt genomen.”
GEVOLGEN
Slachtoffers kunnen negatieve gevolgen ervaren door victim blaming, weet Van Berlo. Er is hen tenslotte al iets heftigs overkomen en nu krijgen ze daar ook nog eens de schuld van. Soms wordt het daarom zelfs een ’tweede verkrachting’ genoemd. “Zij schamen zich vaak en geven zichzelf al de schuld, dus als zoiets van buitenaf geroepen wordt is dat natuurlijk funest”, legt ze uit. “Dat soort commentaar werkt naar binnen toe. Daardoor houdt het mensen tegen om hulp te zoeken, terwijl praten juist enorm belangrijk is.”Victim blaming is helaas van alle tijden. Maar het is wél een stuk makkelijker geworden de laatste jaren, met name door social media. “Daar gaat zoiets makkelijker dan wanneer je iemand face to face in twijfel moet trekken. Zeker als het gaat om gevallen die media-aandacht krijgen en daarmee online een groot publiek hebben. Ik denk dat we ons bewust moeten worden van het feit dat victim blaming altijd ongepast is, óók online.”
WAAROM DOEN WE DIT?
Maar waarom doen mensen dit eigenlijk, soms zelfs onbewust? Welke gedragspatronen zitten daar achter? De wetenschap houdt zich ook met deze vraag bezig en heeft drie mogelijke verklaringen. De eerste is de ‘just world‘ (of ‘rechtvaardige wereld’) theorie, waarbij mensen geloven dat de wereld om ons heen in de basis rechtvaardig is. Als een ander iets naars overkomt, zal dat wel betekenen dat zij daar dus – in meer of mindere mate – ook zelf schuld aan hebben. Een soort automatisch mechanisme in het hoofd dat terugvalt op ideeën als ‘Goede mensen overkomt zoiets niet’.De tweede theorie heeft met angst te maken, vertelt Van Berlo. “Seksueel geweld bij een ander kan ook beangstigend zijn voor jezelf. Het zou jou ook kunnen overkomen denk je, dus ga je op zoek naar verklaringen waardoor dat niet zo voelt. Een voorbeeld: Iemand is ’s avonds op straat lastiggevallen en jij reageert met ‘Ik zou daar nooit zo laat nog rond lopen, alleen’. Je zoekt zo eigenlijk een verklaring om jezelf gerust te stellen, uit zelfbescherming.”
En dan is er nog de dubbele seksuele moraal, die bij vrouwen eerder eigen schuld aanrekent dan bij mannen. “Als het om seksualiteit gaat wordt van vrouwen verwacht dat ze grenzen bewaken en dat mannen nou eenmaal wensen hebben”, vertelt Van Berlo. “Dus als er iets gebeurt wordt de verantwoordelijkheid al gauw bij vrouwen gelegd. En al helemaal als je je niet volgens de traditionele norm gedraagt, dan krijg je sneller reacties als ‘ja, jij leidt dan ook een leven waarin zoiets kan gebeuren’. Dat impliceert dat je zelf iets hebt uitgelokt, dat er een factor van ‘eigen schuld’ in zit. Ik benadruk het dus nog maar eens: de schuld ligt nooit bij slachtoffers, maar alleen bij degene die de grenzen van een ander overtreedt.”
NEEM IEMAND SERIEUS
Accepteren dat victim blaming ‘erbij hoort’ is dus allerminst een optie. Een betere seksuele voorlichting op scholen kan al veel verschil maken voor de toekomst, vertelt Van Berlo: “Denk aan onderwerpen als toestemming en het respecteren en aangeven van wensen en grenzen. Maar daar moet het dan ook thuis over gaan. Ouders, heb het erover met je kind. Praat met elkaar. En zéker als je het idee hebt dat iets is voorgevallen.”Deelt iemand ervaringen met seksueel geweld met je en weet je niet wat je moet zeggen? Luister, tipt Van Berlo. “Vraag of je iets voor hen kan betekenen, of ze meer willen praten. Bied aan om hulp te zoeken. Maar bovenaan het lijstje adviezen staat vooral: neem iemand serieus. Daar begint het mee.”
Bron: linda.nl
Wat gebeurt er in je lichaam tijdens een bevriezingsreactie?
In de ZEMBLA-uitzending ‘Verstijfd van angst’ vertelt Marcelle Bos hoe ze jarenlang worstelde met het feit dat ze niet protesteerde toen ze werd verkracht. Ze kreeg namelijk een freeze-reactie. “Tijdens een levensbedreigende situatie kunnen er drie reacties van je lichaam optreden: vluchten, vechten en bevriezen”, legt psycholoog Agnes van Minnen uit.
Agnes van Minnen is hoogleraar klinische psychologie aan de Radboud Universiteit en expert op het gebied van PTSS, trauma en angst. Ze heeft eerder het boek ‘ Verlamd van angst ’ geschreven, dat gaat over verstijven van angst tijdens seksueel misbruik.
Overlevingsstand
Vluchten, vechten en bevriezen zijn natuurlijke, automatische reacties die door je hersenen worden ingegeven om je leven te redden. Je brein maakt razendsnel een keuze uit de drie opties in hiërarchische volgorde. “Als het slachtoffer kan vluchten, is dat de eerste reactie, want dat is het makkelijkste. Daarna volgt de optie om te vechten en daarna om te bevriezen.”Je lichaam staat tijdens een levensbedreigende situatie in een overlevingsstand, dus de overwegingen worden instinctief gemaakt. “Het is te vergelijken met dat je je vinger brandt en je hand terugtrekt, zo snel gebeurt de handeling”, licht ze toe. “Je kiest er dus niet bewust voor.”
Verlamming van je spieren
Een bevriezingsreactie leidt bij sommige mensen tot verlamming van je spieren, bij anderen juist tot stijfheid van de spieren, alsof je letterlijk bevriest. In tegenstelling tot de vlucht- of vechtreactie, daalt de hartslag en ademhalingsfrequentie bij bevriezing. Verder neemt je lichaamstemperatuur af en vernauwen de bloedvaten waardoor je het ijskoud kan krijgen. “Door al die lichamelijke reacties overleef je makkelijker: je hebt minder zuurstof nodig en je verliest minder bloed bij eventuele verwondingen”, zegt Van Minnen.Dissociatie, het gevoel dat je wordt ontkoppeld van je lichaam, is een onderdeel van de verlammingsreactie. “Dit heeft als voordeel dat je emoties en pijn blokkeert, waardoor het nog steeds een optie is om te vluchten of te vechten zodra het kan”, aldus Van Minnen. “Maar dat betekent ook dat je het gevoel hebt dat je niet meer zelf kunt beslissen over wat je doet en hoe je reageert.” Een slachtoffer kan zelfs glimlachen tijdens seksueel geweld, terwijl hij of zij in feite doodsbang is.
Vaak kunnen slachtoffers tijdens de freeze-reactie niet om hulp roepen, omdat hun spieren – dus ook de spieren rondom de stembanden – verlamd zijn. Van Minnen vergelijkt het gevoel met wat mensen in nachtmerries meemaken: “Je wilt heel hard wegrennen of schreeuwen, maar het lukt niet.”
‘Meewerken’ aan seksueel geweld
Ondanks dat de spieren verlamd of verstijfd zijn, is penetratie nog steeds mogelijk. Zelfs als dat met geweld gebeurt, kunnen vrouwen toch vochtig worden. Voor slachtoffers is dit achteraf vaak onbegrijpelijk, ze konden niets doen maar dat gedeelte werkte wel. “Dit kan worden verklaard vanuit het overlevingsperspectief”, vertelt Van Minnen. “Door het vochtig worden van de vagina bereidt de vrouw een penetratie voor, gewild of ongewild.” Dit zorgt ervoor dat minder verwondingen of scheurtjes in de vaginawand ontstaan. “Het lichaam beschermt je dus tegen lichamelijke verwondingen, omdat het ‘meewerkt’ aan het seksueel geweld.”Levendige details herinneren
De ‘bevriezing’ duurt zo lang als de situatie levensbedreigend is. Ook al lijkt het alsof het slachtoffer niet meer reageert, de hersenen zijn super alert. Dit verklaart ook waarom slachtoffers na zo’n reactie vaak nog zoveel levendige details kunnen herinneren, vertelt Van Minnen. “Informatie naar buiten toe wordt afgeremd, waardoor je niet kan bewegen, maar alle informatie van buitenaf komt op een normale manier of zelfs versterkt binnen.”Mensen die een verlammingsreactie hebben, houden de dader voortdurend in de gaten om alsnog te kunnen vluchten of vechten zodra het kan. “Je lichaam verandert dan in een milliseconde van een verlamde naar een spieractieve toestand om ervandoor te gaan.”
De omgeving na een freeze-reactie
Van Minnen ziet in haar praktijk dat slachtoffers na een freeze-reactie vaker last hebben om deze traumatische gebeurtenis te verwerken. “Dat komt ook door de vragen van de omgeving, zoals ‘waarom heb je niets gedaan?’ waardoor slachtoffers zichzelf gaan afvragen ‘waarom heb ik in godsnaam niets gedaan?'” Maar, vertelt ze, “eigenlijk hebben ze iets goeds gedaan, want ze hebben het overleefd en dat was de bedoeling van je lichaam.”Bron: BNN Vara / Zembla >>
Bevroren kun je niet terugvechten: over hoe 70% bevriest bij seksueel misbruik
Wanneer iemand #MeToo zegt, weet bijna iedereen gelijk waarover het gaat. De slogan ‘Me Too’ werd in 2017 wereldberoemd, nadat talloze slachtoffers van seksueel misbruik de hashtag gebruikten om hun ervaringen te delen. Dit is inmiddels drie jaar geleden en nog steeds lijkt het onderwerp een taboe te zijn.
Zo laat het inmiddels opgeheven Instagram-account @abusers_nl zien hoe slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag hier vaak stil over bleven. Vragen als ‘Wat zouden mensen over mij denken?’ en ‘Wat als ik niet geloofd zou worden?’ zorgen ervoor dat velen liever zwijgen dan spreken.
Dit Instagram-account wilde een veilige plek vormen waar de verzwegen verhalen wel worden geloofd. Het zorgde voor veel ophef, wat in mijn ogen maar al te goed illustreert waarom het zo lastig is om erover te praten.
Stigma en ongeloof omtrent seksueel misbruik
Op @abusers_nl werden verhalen gedeeld van mensen die zeggen slachtoffer te zijn geweest van seksueel misbruik. Inmiddels is het account uit de lucht, omdat de oprichter door de vele bedreigingen zich niet veilig voelde om hiermee door te gaan. In een artikel van VICE vertelt de oprichter het account te zijn gestart, om een veilige plek te creëren voor slachtoffers waar ze wel geloofd worden.Binnen een week tijd kreeg het account 12.000 volgers en stroomden de ervaringen van slachtoffers binnen. Vervolgens plaatste @abusers_nl de verhalen op de Instagram-pagina. Ik vind het mooi om te lezen dat verhalen die lang waren verzwegen dankzij het account toch naar buiten worden gebracht. Wat me echter opvalt is dat slachtoffers hun verhaal alleen in anonimiteit kwijt durven.
De voorkeur om anoniem te blijven is niet zonder reden. OneWorld kopt in een vergelijkbaar artikel over het beladen Instagram-account de titel ‘Slachtoffers van seksueel misbruik zijn nergens veilig’. Slachtoffers kunnen rekenen op ongeloof en stigma: mensen die in reguliere media met naam hun verhaal doen, ontvangen dikwijls negatieve reacties.
Naast dat er veel ongeloof is doordat er vaak een gebrek aan bewijs is, is er ook sprake van stigmatisering van slachtofferschap. Een slachtoffer van seksueel misbruik wordt gauw als ‘beschadigd’ of ‘getraumatiseerd’ bestempeld.
Let’s Talk About Yes
Terwijl ik dit schrijf moet ik bekennen dat die stigmatisering mij er ook lang van heeft weerhouden om mijn eigen ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag te delen. Ik snap eigenlijk heel goed waarom mensen alleen in anonimiteit hun verhaal durven te delen. Ikzelf voelde en voel nog steeds schaamte voor wat mij is overkomen. Alsof ik een zwak persoon ben, die dit zomaar heeft laten gebeuren. Terwijl ik mezelf juist als een sterk en autonoom wezen zie. De campagne van Amnesty International liet me echter op een andere manier naar mijn ervaring kijken.De #LetsTalkAboutYes campagne van Amnesty International is geïnitieerd om de huidige Nederlandse wet te veranderen. Volgens de Nederlandse wet is er namelijk pas sprake van verkrachting als er geweld of dwang is. Een nieuw wetsvoorstel van Minister Grapperhaus maakt seks zonder instemming wél strafbaar, maar in mindere mate en noemt het geen verkrachting: hij noemt dit seks tegen de wil. Een onderscheid maken tussen seks tegen de wil en verkrachting doet geen recht aan het slachtoffer, vindt Amnesty International.
Het overgrote deel van Nederland is het hiermee eens. Uit nieuw onderzoek door I&O Research blijkt dat ruim 76% van de Nederlandse bevolking vindt dat seks zonder instemming ook verkrachting is. De huidige wet geeft het gevoel: ‘Het valt wel mee, het was maar seks tegen de wil’, aldus een slachtoffer van verkrachting.
Sterker nog, het schijnt dat 70 procent van de slachtoffers bevriest uit angst volgens het rapport van I&O Research. Naast een mogelijke flight or fight response blijkt dus de meerderheid een freezing response te hebben. Bevroren kun je niet terugvechten. Dit maakt de verkrachtingswet van Grapperhaus schrijnend en doet geen recht aan slachtoffers van seksueel misbruik.
De relatie met mijn lijf na seksueel misbruik
Toen ik las dat 70 procent van de slachtoffers bevriest uit angst, vielen voor mij de puzzelstukjes op hun plaats. Ik heb heel lang gedacht dat ik iets had kunnen doen, me ertegen had moeten verzetten. Echter, ik kon niks anders dan bevriezen en het maar laten gebeuren. Dit maakt mij niet zwak, dit maakt mij menselijk. Het is een menselijke reactie om uit angst te verstijven wanneer zoiets je overkomt.Dit heeft voor mij de drempel verlaagd om er niet langer over te zwijgen. Lange tijd heb ik er nooit wat over gezegd en het seksuele misbruik verkleind in mijn hoofd. Ik geloofde namelijk zelf haast niet dat dit was gebeurd, vooral omdat het een goede vriend was. Ik maakte er een ander verhaal van, om het van me af te kunnen zetten. Maar ik merk dat ik hiermee mezelf tekort heb gedaan.
Het heeft veel impact op mijn eigen relatie met intimiteit gemaakt. Ik werk nog steeds aan het herstellen van de relatie met mijn lijf. Ik had moeite met mezelf open te stellen naar andere mensen. Intimiteit toe te staan tussen lichamen. Ik zag het als iets verkeerd, want wat er met me gebeurd is was fout.
Op het moment heb ik dan wellicht geen duidelijke ‘nee’ gegeven, maar mijn stilte door bevriezing was zeker geen ‘ja’. Nu weet ik dat ik me er niet voor hoef te schamen en dat het niet mijn schuld was. Zoals de campagne van Amnesty International laat zien, ga je op zo’n moment in overlevingsstand.
Wat kun jij doen bij seksueel misbruik?
Met enige twijfel om dit artikel te publiceren, weegt de urgentie van mijn boodschap toch zwaarder. Ergens ben ik nog steeds bang voor wat anderen van mij zullen denken. Het gaat echter niet om mijn verhaal: het gaat erom dat álle verhalen gehoord worden en dat elke grens die wordt overschreden er één te veel is. Met mijn openheid probeer ik schaamte en stigmatisering tegen te gaan.Ik wil geen medelijden of als ‘beschadigd’ worden bestempeld. Mijn wens is dat mensen gaan leren van de verhalen die worden verteld en dat de bevragingscultuur omgezet wordt naar een luistercultuur. Ik hoop dat reacties als ‘Wat had je aan?’, ‘Wat heb jij zelf gedaan op dat moment?’ en ‘Kan je het bewijzen?’ veranderen in reacties als ‘Je hoeft je niet te schamen’, ‘Het is niet jouw schuld’ en ‘Ik zie en geloof je’.
Uiteraard wil ik niet ontkennen dat het lastig blijft om over zoiets persoonlijks en pijnlijks te spreken. Ik bewonder het Instagram-account @abusers_nl en de mensen die via de hashtag ‘MeToo’ hun verhaal hebben verteld. Ik wens elk slachtoffer van seksueel misbruik toe een veilige kring te vinden, waarin ze hun ervaring kunnen delen. Het is al verdrietig genoeg om slachtoffer te zijn, laten we het alsjeblieft niet nog zwaarder maken door ongeloof en stigma. In plaats daarvan open het gesprek, bied een luisterend oor en neem elk verhaal serieus.
–
Bron: Commen >>
- Je moet ingelogd zijn om een antwoord op dit onderwerp te kunnen geven.
